viernes. 29.03.2024

Esoutro día, cando comezabamos a facer memoria da nosa camiñada á ponte Navea polo roteiro dos sequeiros, deixamos o lector coa dúbida en relación coa interpretación, ou posíbeis interpretacións, do nome da “Pena Folenche”, punto de saída e portelo final daquel roteiro. Así, xa co mel nos beizos e sen piedade ningunha do auditorio, decidimos non demorar máis a cousa e retomar o paso.

Volvemos agora, con algo máis de vagar, a aquela escena: saíndo da aldea, ao pé do grande penedo que lle dá o nome, a toponimia é o primeiro campo que exploran no seu parrafeo particular Matilde, a guía da Oficina de Turismo da Pobra de Trives que nos acompaña, e mais o noso arqueólogo de cabeceira, o entrañábel Santiago Ferrer.

O debate sobre o apelido Folenche da pena vai e vén entre as explicacións botando man de «fol», pola semellanza da rocha con esta forma —no que nós entendemos que é unha mostra máis das moi abondosas “etimoloxías populares” na nosa cultura— ou a probábel existencia dun alxibe, ou depósito de auga, no que noutrora foi a torre dun castelo aproveitando a súa elevación natural e o carácter defensivo do enclave e que tamén remitiría a esa mesma imaxe de grande bolsa ou «fol».

No entanto, sen ánimo ningún de lle levar a contra ao mestre Ferrer no tocante á existencia dese almacén de auga ou alxibe, cremos que a orixe do topónimo que nos ocupa dista moito de ter que ver co aspecto de grande fardelo ou bulsa que certamente presenta a pena. Por outra banda, os tirapuxas entre historiadores e lingüistas son relativamente frecuentes no esgrevio terreo da interpretación etimolóxica…, así que non iamos ser nós menos, sumándonos con moito gusto á retesía.

Hai varios aspectos que nos levan cara á opción filolóxica á hora de tentarmos esclarecer o significado do termo. O primeiro, e non menor, é precisamente esa peculiar terminación -che/-nche que aparece noutros nomes galegos de lugar —p. ex: Moeche, Nouche, Sabenche…— e que esixe, ao noso xuízo, a presenza dun caso xenitivo latino na forma orixinaria do vocábulo. Teriamos así expresada unha relación de “pertenza” ou “posesión”: a grande pedra-fortaleza leva asociado o nome dun antigo posuidor, de alguén que exercía algún tipo de dominio ou “señorío” sobre este lugar: a PINNA FULGENTII < Fulgentius, ou sexa, a Pena de Fulxencio. Por outra banda, dada a natureza defensiva do emprazamento, pensamos que lle acae perfectamente unha interpretación do tipo “Castro/Fortaleza de Fulxencio”.

Vemos co exemplo que nos trouxo até aquí como o campo da toponimia, ao tempo que ben interesante, é un terreo esvaradío, enigmático decote, onde moitas veces as aparencias, a primeira impresión ou as présas por lle atopar sentido a un nome adoitan levar ao engano. Arrincamos deitando a nosa ollada sobre unha pena senlleira e misteriosa. Isto non foi máis ca un limiar, unha pequena achega coa que abrirmos un vieiro na curiosidade por saber o que hai, ou que podería haber, agochado baixo eses nomes que os devanceiros lle deron polo miúdo á terra que habitamos, con todos os elementos que nos rodean.

Xabier Roo Abril

Pena Folenche ou a Fortaleza de Fulxencio